De Sint Antonius Basiliek te Rheine

Beschouwingen
18 december 2009

In een reisgidsje kwam ik ooit de vermelding tegen dat er niet eens zo heel ver over de grens, ter hoogte van Oldenzaal in de Duitse plaats Rheine een kerk staat, waarvan de toren een hoogte heeft van 102,5 meter. Deze toren zal in de Domtoren te Utrecht wat hoogte betreft zijn meerdere moeten erkennen. Maar het neemt niet weg dat deze toren de hoogste kerktoren van Westfalen is. Op de afbeelding naast de tekst leek het mij duidelijk om een Romaanse kerk te gaan. De toren zelf deed me nog het meest denken aan die van de Dom in Padderborn en het voorportaal aan de Patrokli Dom in Soest.

Toen wij een keer op weg naar Osnabrück waren deed zich de gelegenheid voor om dat ‘hoogtepunt’ eens te bekijken. De kerk stond er ongeschonden bij, hoewel het goed zichtbaar was dat de stad in de Tweede Wereldoorlog behoorlijk was geraakt geweest.

In stijl beslist een Romaanse kerk. Het leek er op dat hij in een zeer korte periode gebouwd moest zijn. Het zag er allemaal zeer Duits uit. De massaliteit van de robuuste toren met de kegelvormige spits die er als een soort helm bovenop staat deed mij licht huiveren. Via een royaal voorportaal kwam je onder de toren door in de kerk. De kerk zelf was volledig Romaans, een evenwichtige ruimte, geen gewelven maar een gesloten dakstoel. Het was opvallend om te zien hoe rijk  de Romaanse kapitelen waren bewerkt. Ik had dit nooit eerder gezien. Maar toen wij even later de crypte betraden begon het mij te dagen. Niet alleen de crypte was formidabel, maar ook een belangrijk deel van de kerk was onderkelderd. Het kon gewoonweg geen authentieke Romaanse kerk zijn, hij was beslist van een veel recentere datum. Want een Romaanse kerk met zulke grote beneden ruimten zou een unicum zijn en  in een boek over Romaanse bouwkunst niet worden overgeslagen.

Toen we even later een brochure over deze kerk in handen kregen, konden we lezen dat deze kerk in 1904 was ingewijd. Het werd ons nu ook duidelijk, waarom in deze kerk een Neogotisch altaar stond en ook de rest van de inventaris uit diezelfde tijd stamde. De architect die het ontwerp voor de Sint Antonius Basiliek had gemaakt, zo konden we in de brochure lezen, was een zekere Johann Franz Klomp uit Dortmund.

Teruggekomen in Nederland ben ik op internet gaan zoeken of ik iets meer over deze architect te weten kon komen. Maar wie schetst mijn verbazing toen ik op een Luxemburgse site kon zien dat het een Nederlandse architect was, die in 1865 in Den Haag was geboren. Hij stond er vermeld stond onder de namen Johannes Franciscus Klomp. Zo kreeg ik ook een Neogotische kerk van deze architect onder ogen die hij in Dortmund had gebouwd: de Franziskus Kirche. Ook de Benediktijner Abdij Sint Mauritius in het Luxemburgse Clerf die hij in een Romaanse bouwstijl had ontworpen, maakte veel indruk op mij.

Om terug te komen op de imposante Basiliek in Rheine:  het is merkwaardig dat nu juist een Nederlander uit Den Haag zo’n oergermaans gebouw op zijn tekenplank heeft kunnen krijgen. Hij was een architect die de kennis en kunde bezat om zijn ontwerpen volledig te kunnen historiseren. Wat deze basiliek betreft leek hij door een overproportionering van de toren de nietigheid van de sterveling te willen benadrukken.

Hoewel er in Rheine nog een laat-Gotische hallenkerk staat, de Sint Dionisius Kerk, die kunsthistorisch gezien wel van enige betekenis is, ben ik van mening dat de Antonius Basiliek als unicum een grotere bezienswaardigheid is.

Philip Wiesman